Batam orak langkah, rungkai masalah dalaman untuk saingi JS-SEZ

Zon Ekonomi Khas Johor-Singapura (JS-SEZ) dilancarkan pada Januari 2025 dengan sambutan hangat. 

Zon di selatan Malaysia itu bertujuan menarik pelaburan dengan memanfaatkan kedekatannya dan struktur kos yang berbeza berbanding di Singapura.

Didorong oleh insentif cukai untuk aktiviti intensif kemahiran dan prosedur sempadan yang lebih mudah, inisiatif ini telah menjana minat daripada sektor swasta di Singapura. 

Mengikut aliran pelaburan yang lalu, selatan Johor amat menarik bagi projek berkaitan perkilangan.

Tetapi terletak hanya 25 kilometer di selatan Singapura ialah pantai utara Batam, penggerak ekonomi wilayah Kepulauan Riau di Indonesia, dan jirannya Bintan, yang juga telah berusaha untuk memanfaatkan kedekatan dan kelebihan kos berbanding Singapura. 

Memandangkan rangka kerja dasar yang sama, tarikan kos dan kecekapan yang lebih tinggi untuk pelabur, JS-SEZ menimbulkan ancaman kepada Batam, yang telah lama menjadi sumber pelaburan langsung asing bagi Indonesia.

Batam pertama kali dilancarkan sebagai tapak untuk pelaburan “berteknologi tinggi” pada 1973.

Dibiayai oleh Pertamina, perbadanan petroleum negara, pulau itu menerima pembiayaan awam yang besar dan diselia oleh agensi elit pemerintah pusat, Penguasa Pembangunan Perusahaan Batam (Bida).

Mulai 1978 dan seterusnya, Bida diterajui oleh Encik B.J. Habibie, mantan Menteri Penyelidikan dan Teknologi yang telah lama berkhidmat.

Namun, walaupun lokasinya, penjenamaan dan pembiayaan yang murah, Batam bergelut untuk menarik pelaburan.

Pulau itu mula berkembang hanya pada 1990 apabila, bersama dengan Bintan, ia menjadi sebahagian daripada kempen Singapura, Johor dan Indonesia (Sijori).

Inisiatif tiga pihak ini menarik pelaburan antarabangsa dengan memanfaatkan kelebihan perbandingan wilayahnya dan ketersambungan yang baik. 

Menjangkau promosi antarabangsa, pelaburan di Batam telah disemarakkan oleh pemansuhan undang-undang yang mengehadkan, khususnya melibatkan ekuiti dan pemilikan estet perindustrian oleh pengusaha sektor swasta

Selepas itu, firma-firma elektrik dan elektronik (E&E) Jepun, Eropah dan Amerika Syarikat memulakan operasi, sebahagian besarnya diuruskan oleh sekutu mereka yang berpangkalan di Singapura.

Krisis kewangan Asia pada 1997 telah menjejas kempen Sijori apabila penggubal dasar giat berusaha untuk membendungnya.

Namun begitu, kebanyakan operasi pengeluaran yang membuka kilang pada 1990-an kekal di pelbagai wilayah Sijori, menunjukkan potensi ekonomi rangkaian rentas sempadan tersebut.

Nasib ekonomi Batam dan Bintan menerima rangsangan lagi pada 2002 apabila Inisiatif Penyumberan Bersepadu dalam perjanjian perdagangan bebas Amerika-Singapura membolehkan komponen elektronik dan peranti perubatan yang diperoleh dari pulau itu dimasukkan ke dalam kawasan kastam Singapura untuk dihantar ke Amerika. 

Pada 2009, keseluruhan Batam, bersama-sama dengan bahagian Bintan, telah dijadikan zon perdagangan bebas (FTZ) dan sekali gus membolehkan import dan eksport bebas cukai.

Sepanjang dua dekad berikutnya, Batam menumpukan perhatiannya terhadap tukikan utamanya sebagai hab pengeluaran berorientasikan eksport – sama seperti Johor di utaranya.

Bagaimanapun, tarikan pulau itu mula pudar apabila krisis perhubungan industri yang ketara melanda. 

Ini membawa kepada penghijrahan banyak pengeluar E&E daripada pulau itu.

Namun, kesannya telah diimbangi oleh peningkatan pelaburan dalam sektor pembinaan dan pembaikan kapal.

Lonjakan ini seterusnya reda kerana lebihan kapasiti dan halangan untuk menjual di pasaran tempatan kerana status FTZ Batam.

Berikutan kemerosotan sektor pelancongan akibat Covid-19, ekonomi Batam kembali pulih. 

Daripada pertumbuhan -2.5 peratus pada 2020, ekonomi pulau itu melantun semula kepada 4.8 peratus pada 2021 dan berlegar antara 6.5 dengan 7 peratus antara 2022 dengan 2024.

Batam telah bergelut dalam menarik pelaburan daripada pengeluar panel solar, penjanaan kuasa dan semikonduktor. 

Pencapaian puncaknya ialah ikrar Apple untuk melabur AS$1 bilion ($1.39 bilion) untuk mengeluarkan AirTags di pulau itu. 

Sektor perkhidmatan baru seperti animasi dan filem, serta pusat data, telah mempelbagaikan lagi ekonominya.

Pemulihan ekonmi dan sektor sasaran lain diharapkan akan dirangsang oleh zon ekonomi khas yang menyasarkan ekonomi digital, kesihatan dan sektor penyenggaraan, pembaikan dan operasi aeronautik. 

Sebahagian daripada sektor ini juga dicari oleh JS-SEZ.

Di sebalik kemajuan yang dicapai, Batam menghadapi masalah besar.

Bida telah mula kehilangan imej teknokratik dan autonominya. 

Berikutan usaha desentralisasi Indonesia yang bercita-cita tinggi pada 2001, agensi itu telah terperangkap di antara pelbagai lapisan peringkat pemerintah.

Perubahan terkini telah meletakkannya di bawah naungan pemerintah perbandaran, dengan Datuk Bandar Batam sebagai pengerusinya.

Ketidakhadiran untuk berkempen dan pelantikan ahli politik dalam lembaganya telah menimbulkan kebimbangan mengenai campur tangan politik.

Penubuhan SEZ baru ini dan kewujudan bersama FTZ lama menyaksikan pertindihan bidang kuasa dan insentif yang mengelirukan. 

Ini juga bermakna Batam masih tidak dapat memenuhi pasaran domestik Indonesia yang besar.

Infrastruktur pelabuhan telah ditingkatkan, tetapi kekurangan bekalan sambungan ke bandar utama di Indonesia mengehadkan potensi pelaburan untuk keperluan eksport dan tempatan.

Fungsi di peringkat tempatan kekal bercelaru. 

Sektor swasta mengadu kos elektrik yang agak tinggi dan cukai yang lebih tinggi berbanding lokasi lain (termasuk Johor).

Masalah pengambilan tanah berterusan, menjejaskan kedua-dua komuniti tempatan dan pelabur antarabangsa.

Yang paling membimbangkan ialah dakwaan bahawa pertubuhan masyarakat sivil terlibat dalam perkelahian melibatkan pemerasan di Batam.

Kenyataan rasmi daripada Bida mengalu-alukan persaingan daripada JS-SEZ, malah menyatakan Johor meniru Batam.

Malah, Badan Pengusaha Kawasan Perdagangan Bebas dan Pelabuhan Bebas Batam (BP Batam) baru-baru berkata JS-SEZ bukan satu ancaman, sebaliknya peluang strategik untuk meningkatkan daya saing SEZ di Batam dan wilayah Riau secara keseluruhan.

Ketua Biro Perhubungan Awam BP Batam, Cik Ariastuty Sirait, berkata Batam harus melihat perkembangan itu sebagai dorongan untuk memperkukuh daya tarikan pelaburan, memperbaiki dasar dan prasarana, serta meningkatkan kerjasama strategik dengan pelbagai pihak.

Bagaimanapun, persaingan antara kedua-dua kawasan ini akan mendorong pihak berkuasa Batam untuk meneroka lagi usaha baru.  

Penulis ialah Zamil Kanan dan Penyelaras Program Pengajian Malaysia, Iseas – Institut Yusof Ishak. Artikel ini pertama kali diterbitkan di Fulcrum.sg, sebuah laman web yang diterbitkan oleh Institut Iseas – Yusof Ishak.